De avontuurlijke tulp

Geen enkele andere bloem is, denk ik, zo verbonden met allerlei politieke ontwikkelingen: de Franse revolutie, de Engels-Hollandse zeeoorlogen, de opmars van de Turken tot voor Wenen. De tulp was overal bij. Anna Pavord, een Engelse tuinjournaliste heeft het allemaal uitgezocht en opgeschreven in “De Tulp”. 

Een “koffietafelboek” heet zoiets. Een dik boek, mooi geïllustreerd en leuk om op te pakken en in te bladeren. En eerlijk, ik viel indertijd ook voor de uitvoering, mooi gebonden, mooie bladspiegel en veel botanische tekeningen van tulpen door de eeuwen heen. Daar komt bij dat ik gek ben op tulpen. Maar het boek is meer dan een kijkboek. Anna Pavord houdt van tulpen: in de inleiding beschrijft ze een zoektocht naar een kleine wilde tulp (Tulipa bakeri) die alleen op Kreta te vinden zou zijn. “Ik vermoed dat er enkele mensen zijn die ervoor kiezen om niet van tulpen te houden. Maar zo’n afwijking valt nauwelijks te begrijpen”.

Natuurlijk gaat het over de Hollandse tulpengekte die tussen 1634 en 1637 op zijn hoogtepunt was. Tulpenbollen werden toen verhandeld voor enorme bedragen, te vergelijken met de prijs van een grachtenpand. De meest gewilde tulpen in die tijd waren de zgn. “gebroken” tulpen, d.w.z. tulpen die een gekleurde tekening van dunne strepen hadden. Die tulpen zagen er uit alsof ze met een fijn penseel beschilderd waren met verschillende kleuren. Dat het niet te verklaren was hoe dat kwam, dreef de prijs nog meer op. Pas in de vorige  eeuw ontdekte men dat een virus de oorzaak was, een virus dat verspreid werd door de bladluis…….

Het oosterse avontuur.

Als je teruggaat naar de oorsprong van de tulp, dan moet je ver. Ver in de tijd en ver op reis. Tenminste naar de 15e eeuw en naar Centraal Azië, Irak, de Kaukasus, Koerdistan. Daar groeien kleine wilde botanische tulpen. (Tulipa bukkkovii en T.schrenkii). Misschien zou ik ze niet eens herkennen: ze zijn totaal verschillend van de gekweekte exemplaren die je nu op de markt ziet. Rond 1800 werd in het noorden van Italië een steviger en grovere tulp gevonden (Tulipa preacox). Maar was dit wel echt een wilde tulp? Dat weten we niet. In Turkije was deze tulp al eerder bekend en de tulp reisde heel wat af. Ze breidde haar terrein uit tot aan de Himalaya en de Balkan. Veel verdere reizen maakte ze ook, gebruikmakend van de oude routes van handelskaravanen tot in Noord-Afrika. Om uiteindelijk terecht te komen in o.a. Nederland, Frankrijk en Engeland. 

In Turkije werd de tulp zeer gewild in paleistuinen. Het begon allemaal rond 1400 met de tuinen van het Topkapi Paleis in Istanboel. De tulpen voor deze tuinen werden eerst uit het wild gehaald. Er zijn bevelschriften teruggevonden waarin de bevolking honderden tulpenbollen moest leveren als belasting in natura. Later ging men ertoe over om zelf tulpen te gaan kweken, zo had men meer invloed op vorm en kleur. Er verscheen een handboek waarin precies is vastgelegd waaraan een tulp moest voldoen. Een spitse vorm was het ideaalbeeld. Overtollige bollen werden op de markt verkocht en in 1615 schreef een Engelse botanicus: “Je kunt je hier niet buiten begeven of je krijgt van derwisjen en janitsaren tulpen en prullen opgedrongen.” Toen nog niet bepaald een luxe-artikel dus. Sultan Ahmed III besteedde kapitalen aan zijn tuinen en organiseerde grote feesten als de tulpen bloeiden. Met het eind van zijn regering in 1730 was dit ook meteen afgelopen en verdween de tulp in de marge.

De sprong naar Noord-Europa.

In de 16e en 17e eeuw was er druk diplomatiek- en handelsverkeer tussen Turkije en Europa. Het was dan ook in die tijd dat de tulp in Europa aankwam. In 1562 vindt een Antwerpse koopman een aantal tulpenbollen bij zijn balen stof. Hij dacht dat het uien waren en at ze gepoft. Een paar ervan plantte hij in zijn tuin. Ze trokken de aandacht van Carolus Clusius, die zich in eerste instantie richtte op de eetbaarheid en toepasbaarheid als geneeskruid. Clusius legde o.a. de keizerlijke botanische tuin in Wenen aan en in 1593 kreeg hij opdracht om in Leiden een medicinale kruidhof aan te leggen. (Nog steeds te zien in de Hortus in Leiden). De naam “tulp” was toen nog niet algemeen. Sommige handboeken spraken van “lelieachtige planten zonder geur”. Anderen dachten dat het een variant van de narcis was. Hieruit kwam de naam van “Lilionarcissus”. Lang staat het zoeken naar de geneeskrachtige functie voorop. Pas rond 1590 komt het verzamelen vanwege de sierwaarde in beeld. Vooral de zgn. “gebroken” tulpen waren gewild. Iedereen die iets voorstelt (of dat wil) plant tulpen in zijn tuin: vorsten, bisschoppen, kooplui.

Ook Frankrijk kende zijn tulpengekte: in 1608 ruilde een molenaar zijn molen voor één tulpenbol en in 1611 ging een welvarende brouwerij voor een tulpenbol van de hand. Lodewijk XIV plantte de tuin van het Grand Trianon vol met tulpen. Frankrijk had lange tijd het grootste deel van de tulpenhandel in handen. Met de Franse revolutie kwam hier een eind aan. Toen verschoof de tulpenhandel naar Nederland. In Engeland was de tulp populair in de tuinen bij landhuizen. De Engelsen haalden hun tulpenbollen uit Nederland. Maar tijdens de Engels-Hollandse zeeoorlogen stagneerde de handel en gingen Engelse floristen zelf tulpen kweken.Er werden Society’s of Florists opgericht, er kwamen tulpententoonstellingen en -feesten.

Tulpen werden vooral toegepast in grote kleurvlakken in de tuin. Dit veranderde in de 18e eeuw. Aan de ene kant kwamen toen veel verschillende exotische planten uit de koloniën, tegelijk met de opkomst van tuinkassen. Ook de smaak veranderde, de Engelse landschapstuin kwam in de mode. In plaats van de kleurige tulpenvlakken werd er gecombineerd, bijvoorbeeld met onderbeplanting van primula’s en vergeetmenietjes.

Tot slot

Dit is maar een bloemlezing uit het dikke boek. Er staat ontzetten veel meer in te lezen. Over de toepassing van de tulp in de schilderkunst, op tegels en Perzische tapijten etc. Over de Hollandse bollenvelden en -kwekers die niet alleen steeds op zoek zijn naar nieuwe soorten. Er worden ook weer tulpen gekweekt met mooie fijne strepen, die sprekend lijken op de “gebroken” tulpen van een paar eeuwen geleden. Binnenkort naar de Keukenhof? In elk geval gauw weer eens naar de markt voor een bosje tulpen.